Toen Raf Wollaert enkele jaren geleden bij Visual Poetics aan zijn doctoraatsonderzoek over Marcel Broodthaers begon, kon hij niet vermoeden dat hij in 2022 een zelfgemaakte vinylplaat in handen zou hebben. Wat begon als een toevallige ontdekking van een nieuwe audiobron, mondde uit in een unieke verzameling van gedichten, door de kunstenaar zelf voorgelezen, op een LP.
A little luck goes a long way
Soms moet je een beetje geluk hebben. Een beetje geluk dat enkele radertjes in werking zet en je onderzoek een kant uitstuurt die je niet verwacht had. Het begon voor Raf allemaal bij een Broodthaersverzamelaar én lid van de Vrienden van het M HKA die een archiefensemble bij een veiling in Londen op de kop had getikt. Het archief had jaren op een zolder in Friesland gestaan bij de erven van de ondertussen bijna vergeten kunstenaar Livinus van de Bundt. Hij was een vriend van een Marcel Broodthaers en ooit hadden ze grootste plannen om samen een film te maken. De voorbereidende gesprekken van deze film werden door Livinus opgenomen op band en de verschillende takes werden samengebracht op een spoel. De film werd uiteindelijk nooit gemaakt, maar de vier uur durende opnames van de gesprekken bleven dus wel bewaard.
Detectivewerk
Er zijn weinig zaken zo opwindend voor een onderzoeker als het ontdekken van een nieuwe primaire bron. Raf was dan ook erg dankbaar toen de verzamelaar hem de toestemming gaf om het archief verder te onderzoeken. Nauwgezet ging hij aan de slag met het transcriberen van de opnames. Dat was niet altijd even makkelijk. “De gesprekken zijn duidelijk in huis opgenomen, er is veel achtergrondruis. Je hoort soms de glazen wijn klinken of de vrouw van Livinus op de achtergrond. Maar dat is ook net de charme ervan. Het was wel een puzzel om een tijdslijn van de opnames te maken. De tapes waren niet in chronologische volgorde op de spoel gezet. Dus ik moest het narratief van nul af aan opbouwen aan de hand van kleine tijdsindicaties: een uur dat genoemd wordt, een omschrijving van het weer, een kachel die wordt aangestoken, een aankondiging van een maaltijd, … Ik kwam uiteindelijk tot de conclusie dat het gesprek waarschijnlijk in november/december 1962 moet hebben plaatsgevonden. Dit is een van leukste dingen bij het vinden van zo’n primaire bron, zeker bij een goed gedocumenteerde kunstenaar als Marcel Broodthaers. Je betreedt onontgonnen terrein en moet een beetje als een detective te werk gaan.”
De film die het levenslicht nooit zag
Maar hoe zat dat nu met die film die er nooit gekomen is? Raf legt uit: “Op het moment dat Marcel Broodthaers Livinus tegenkomt in het Paleis voor Schone kunsten is Marcel zelf nog meer dichter dan beeldend kunstenaar, de mosselpotten waren nog niet geboren. Livinus was op dat moment bezig met fotogrammen die als heel revolutionair beschouwd werden. Het klikt tussen de twee en ze spreken af om samen een film te maken. In de opgenomen gesprekken hoor je hoe moeilijk dit proces voor beiden was. Hun artistieke aspiraties zaten niet altijd op één lijn. Waarschijnlijk wilde Livinus dat Broodthaers zijn beeldend werk zou ‘illustreren’ met lyriek, terwijl Broodthaers vermoedelijk meer op zoek was naar een dialoog tussen tekst en beeld. Halverwege komen ze er achter dat ze de gedichten beter kunnen laten vallen. Ze gaan dan verder met het scenario voor de film, zodat ze subsidiedossiers kunnen uitsturen. Helaas, niemand hapt toe en door het gebrek aan fondsen wordt het idee voor de film opgeborgen. Nu zijn de gedichten, voorgelezen door Broodthaers zelf, het enige concrete overblijfsel van een film die voor de rest geheel virtueel is gebleven.”
De gedichten die Raf op de spoelen terugvond zijn nooit in een dichtbundel van Broodthaers verschenen. “In stijl zijn ze ook helemaal anders dan de laatste bundels die we van hem kennen.”, legt Raf uit. “Ze lijken veel lyrischer en minder gecondenseerd dan zijn latere gedichten. Ongetwijfeld bestonden sommige teksten al voor ze aan de filmplannen begonnen, maar manuscripten zijn er daar niet meer van. Met uitzondering van een geschreven gedicht in het gastenboek van Livinus, vonden we geen teksten op papier terug en zijn we moeten afgaan op hetgeen we konden horen.”
Van onderzoeker tot producer
Het idee om iets voor het publiek te doen met de opnames kwam oorspronkelijk van Maria Gilissen, de weduwe van Broodthaers. “Zij oefent nog steeds een grote invloed uit op wat er gebeurt met het oeuvre van haar man. Als onderzoeker kan je niet om haar heen, ze waakt als een leeuwin over zijn nalatenschap. Ik heb dan ook heel veel gehad aan onze gesprekken, al waren we het niet altijd met elkaar eens. Toen ik met mijn transcriptie en de opnames naar haar ben gegaan, kwam zij op het idee om ze te ontsluiten voor het publiek. Zij dacht in eerste instantie aan een dichtbundel met een CD erbij, maar dat zag ik niet zitten. Ten eerste is een CD niet meer van deze tijd en ten tweede vind ik het als onderzoeker ook niet juist om gedichten te publiceren als een soort postume dichtbundel terwijl we geen manuscripten hebben. Eerder dan de tekst, moet de opname voorop staan. Het formaat van een plaat zet dat beter in de verf. Daarnaast past een LP ook meer bij de tijd van de opnames en is het visueel een stuk interessanter om mee te werken. De afbeelding op de cover is een dia van Livinus. Die komt hier echt tot zijn recht, vind ik.”
Het maakproces van de LP was voor Raf ook een totaal nieuwe ervaring. “Het was een lang proces, van het zuiveren van de opnames tot het monteren en het discussiëren over het design. Samen met Lotte Beckwé van het M HKA, producer Fred Altstadt, Constantin Broodthaers (zoon van) en Maria Gillisen zat ik uren aan een stuk samen in de studio om de puntjes op de i te zetten. In het boekje dat bij de LP zit, vind je de transcripties van de gedichten terug. Deze hebben we voornamelijk toegevoegd als hulpmiddel bij het beluisteren van de plaat, want we weten natuurlijk niet hoe Broodthaers ze zelf op papier zou hebben gezet. Met de hulp van Saskia Gevaert, een uitgeefster van kunstenaarsedities, hebben we dus zelf moeten beslissen over de lay-out, typografie, en zelfs de titels. Dit was naast het delicaatste meteen ook het meest fel besproken stadium in het hele proces.”
De weg naar nieuw onderzoek
Raf hoopt met de plaat wat deining teweeg te brengen in het onderzoek naar Broodthaers. De LP vormt een ingang, een teaser om de nieuwsgierigheid naar de rest van de opnames op te wekken. “Tijdens een bezoek aan New York heb ik de plaat alvast afgegeven aan verschillende Broodthaersexperts. Ik hoop hiermee een nieuwe discussie op gang te brengen, die eventueel kan leiden naar nieuw onderzoek. Als editie bestaat de plaat echter voornamelijk op zichzelf als hebbeding voor liefhebbers van Broodthaers’ werk die deze gedichten ook eens uit zijn eigen mond willen horen. Het blijft een bijzonder tijdsdocument natuurlijk.”
Met eigen oren horen?
Wil je de stem van Broodthaers zelf ook door je geluidsboxen laten rollen? Je kan een exemplaar aanschaffen in de shop van het M HKA.
Voices from the past: Marcel Broodthaers on vinyl When Raf Wollaert started his doctoral research on Marcel Broodthaers at Visual Poetics a few years ago, he could not have suspected that in 2022 he would be holding a self-made vinyl record in his hands. What started as an accidental discovery of a new audio source resulted in a unique collection of poems, read by the artist himself, on an LP. The recordings come from an archive that had been in an attic in Friesland for years, at the heirs of the now almost forgotten artist Livinus van de Bundt. He was a friend of a Marcel Broodthaers and once they had plans to make a film together. The preparatory talks for this film were recorded by Livinus on tape and the various takes were brought together on a reel. The film was never made, but the four-hour-long recordings of the conversations and poems have been preserved.