Vliegende tafels, gesprekken met overleden familieleden of waarzeggerij, spiritisme was een ‘hot item’ in het België van de negentiende eeuw. Hannah Welslau onderzoekt hoe spiritisme zijn weg vond van séances in de huiskamer tot magie op de kermis.
Hannahs onderzoek richt zich op hoe het spiritisme ingang kreeg in verschillende soorten populair entertainment, zoals theater, lezingen en séances. Aangezien haar FWO-project verwant is aan het Science at the Fair project, mag de kermis als locatie uiteraard niet ontbreken. Hannah: “Wat me meteen opviel, is dat spiritisme op de kermis vaak een andere vorm aannam dan in de privésfeer. Op de kermis zie je dat ze vooral inzetten op illusies, waarzeggers, hypnose … en dat dan als spiritisme vermarkten. Spiritisme was redelijk populair in de late negentiende en vroege twintigste eeuw en de slimme kermislui wilden daar ook op inspelen. Maar séances, nochtans heel populair tijdens huiskamerfeestjes, ben ik tot nu toe nog niet tegengekomen op de kermis. Terwijl dat voor veel beoefenaars uit die tijd de meest zuivere vorm van spiritisme was. In die séances werden er geesten van overledenen opgeroepen en dat was nu net waar de kern van dat geloof over ging.”
Geloof of entertainment?
Om de aantrekkingskracht van het spirituele in de tijd te begrijpen is het ook belangrijk om naar de context te kijken. Wetenschap is aan zijn opmars bezig en maakt steeds meer naam en faam in de maatschappij. Steden urbaniseren, nieuwe technieken veranderen het leven drastisch en mensen vinden in de klassieke geloofsvormen niet meer de antwoorden die ze zoeken. “Spiritisme wil zich op de markt zetten als een geloof dat net hand in hand gaat met wetenschap, en wél voor die antwoorden kan zorgen. In de bronnen die ik onderzocht staat soms letterlijk te lezen dat ze séances zien als ‘empirische experimenten’ die kunnen bewijzen dat er leven na de dood is.”
Maar volgens Hannah wil dit niet zeggen dat iedereen die deelnam aan een séance ook echt geloofde dat er geesten in de kamer waren: “Voor velen was het ook gewoon een vorm van entertainment, een gezellige avond griezelen. Zo werd er vaak eerst samen gezongen en gebeden. Het was immers belangrijk om een fijne warme sfeer te creëren, want dat zou geesten aantrekken. Je hoefde niet te betalen voor deze bijeenkomsten, maar je moest wel door iemand uitgenodigd worden om te mogen deelnemen. Toch is het een cliché dat spiritisme enkel een fenomeen van de middenklasse was; ook in de arbeidersmilieus – en zeker in België – werden er séances gehouden.”
Vrouwenwerk
Sommige mediums mag je ook echt celebrities van hun tijd noemen. Ze startten vaak als de sterren van nichemagazines over spiritisme, maar werden soms ook opgepikt door de mainstream media. “België had bij mijn weten niet zo’n ‘supermedium’,” legt Hannah uit, “maar veel Europese landen hadden dat wel. Een bekend voorbeeld is de Italiaanse Eusapia Palladino, die zelfs Ceasare Lombroso, de bekende Italiaanse criminoloog, heeft weten te overtuigen van haar bovennatuurlijke krachten. Maar ook de Britse Florence Cook en de Franse Eva Carrière zijn grote namen uit die tijd.”
Het is geen toeval dat mediums meestal vrouwen waren. Zij zouden omwille van hun ‘passieve’ en ‘zwakkere’ karakter, betere geleiders voor geesten zijn. Maar Hannah nuanceert dat je hen niet als weerloze wezens moet zien: “Vergeet niet dat de positie van medium voor een vrouw wel erg bijzonder was in die tijd. Zij waren tijdens zo’n séance of trancelezing wel het middelpunt van de belangstelling en wat zij vertelden werd voor waar aangenomen. Op die manier hadden ze natuurlijk meer aanzien en invloed dan de meeste vrouwen in die tijd. Zeker als je bedenkt dat hetgeen ze daar vertelden waarschijnlijk door hen zelf bedacht en geschreven was.”
Op sociaal vlak was spiritisme over het algemeen best progressief. “Dankzij hun geloof in reïncarnatie, en dus ook dat alle zielen gelijk zijn, vonden ze niet dat je een vrouw mocht discrimineren. Want wie weet werd jij in een volgend leven wel als vrouw geboren? Vanuit die optiek waren ze ook tegen slavernij.”
Pogingen tot onttovering
Op de kermis zag je meestal geen ‘echte’ mediums, wel performers, zoals goochelaars en magiërs. “Die konden twee kanten op: ofwel hielden ze de magie levend, ook in hun show, en speelden ze het spiritisme op die manier uit, ofwel probeerden ze het net te ontmaskeren door aan te tonen hoe je met trucjes ‘geesten’ kan oproepen.” Vaak hielden deze goochelaars de ambivalentie in stand, door te beweren dat sommige mediums charlatans waren. Ze zagen het als hun taak om de echte van de valse mediums te onderscheiden.
Maar niet iedereen was enthousiast over de nieuwe spirituele trend. Bijna onmiddellijk stonden er ook grote critici recht, die waarschuwden voor deze profiteurs die misbruik wilden maken van mensen die het emotioneel zwaar hadden. Zo zou Hannah graag nog wat meer onderzoek willen doen naar de lezingen van een wetenschapper, Albert Bessemans, en een dominicaan, Gummarus Van Rooy, die in die tijd beiden doelbewust rondtrokken om Belgen te waarschuwen voor de gevaren van deze praktijken.
Door de negentiende en twintigste eeuw heen gaat de populariteit en interesse in het spiritisme op en neer. Zo zien we bijvoorbeeld na de Wereldoorlogen, grote conflicten met veel verliezen, een heropflakkering van het spiritisme. Vandaag lijkt het eerder twee kanten op te gaan: “In onze maatschappij wordt er dikwijls wat schamper of argwanend gekeken naar occulte bewegingen zoals het spiritisme, en mensen denken vaak dat diegene die zich hiermee bezighouden naïeve zielen zijn. Anderzijds zien we ook een heuse heropleving van het occulte, in theater, literatuur, film, series, en zelfs op sociale media. In die zin denk ik dat het spiritisme en aanverwante bewegingen nooit zullen verdwijnen uit onze samenleving. Ze passen zich steeds opnieuw aan om aansluiting te vinden bij onze leefwereld.”
If ghosts could speak Flying tables, conversations with deceased relatives or divination, spiritism was a hot topic in nineteenth-century Belgium. Hannah Welslau examines how spiritism found its way from living-room séances to fairground magic. To understand the appeal of the spiritual over time, it is important to look at the context. Science is on the rise, making an increasing name and fame in society. Cities are urbanising, new technologies are drastically changing lives and people are no longer finding the answers they seek in classical forms of faith. Spiritism is trying to fill this gap.
Meer weten over Science at the Fair? Ontdek hun onderzoeksprojecten hier.