Vanaf het einde van de negentiende eeuw werden de Belgische steden overspoeld met lichtbeelden. Dit kwam mede door het wijdverspreide en vernieuwende gebruik van de projectielantaarn, de voorloper van de diaprojector. Hiermee werden op grote schaal beelden over actuele gebeurtenissen en (nieuwe) kennis verspreid. “Deze beelden dienden niet alleen om informatie te verspreiden, maar ook om doelbewust bepaalde emoties en acties uit te lokken”, zegt Margo Buelens-Terryn (Centrum voor Stadsgeschiedenis). (tekst: Margo Buelens-Terryn)
Foto’s van uitgehongerde kinderen, illustraties van nieuwe wetenschappelijke uitvindingen of natuurbeelden van de andere kant van de wereld: we komen ze dagelijks tegen op allerlei socialemediakanalen. Ook een eeuw geleden was de verspreiding van dit soort beelden niet zo ongewoon. Voor haar doctoraatsonderzoek belichtte Margo Buelens-Terryn, verbonden aan het Centrum voor Stadsgeschiedenis, het lezingencircuit met de projectielantaarn in Antwerpen en Brussel, tussen 1900 en de jaren 1920.
“Door de combinatie van woord en beeld kon (nieuwe) kennis en ideeën ook minder geschoolde mensen bereiken”, licht Margo toe. De projectielantaarn ontpopte zich op deze manier tot een echt visueel massamedium. Informatie over het verre Congo, nieuwe ontwikkelingen in de luchtvaart en de gevaren van syfilis en alcoholisme vonden zo hun weg naar brede lagen van de bevolking.
De democratisering van kennis
Het begin van de twintigste eeuw staat bekend vanwege de opkomst van ‘de massa’ in de politieke arena, op vlak van klasse, gender en leeftijd. Hetzelfde gebeurde binnen het culturele leven. Het lezingencircuit met de projectielantaarn maakte gelijktijdig een democratisering door, toont Margo aan. Zo werden er niet alleen steeds meer voordrachten georganiseerd, maar was er ook een continue stijgende variatie onder de sprekers, de betrokken organisaties, de besproken onderwerpen en het doelpubliek van de voordrachten.
De geprojecteerde beelden verlaagden de drempel voor verschillende mensen om allerhande kennis te verwerven, zelfs over thema’s waar ze nog niet vertrouwd mee waren. Ze hielpen de aandacht vast te houden, maakten complexe zaken behapbaar en zorgden vaak ook voor een heus spektakel. “Choquerende beelden werden hierin niet geschuwd”, vertelt Margo. “Vandaag zouden we dit ‘edutainment’ noemen, namelijk de combinatie van educatie en entertainment.”
Een samenleving in beweging
Beelden zijn nooit neutraal, en dat was een eeuw geleden ook al het geval. Vaak hadden ze een specifiek doel of een zekere propagandawaarde. Rond 1900 versterkten lichtbeelden over de Belgische poolexpedities het opkomend Belgisch nationalisme. Met beelden over de verwoestende impact van syfilis wou men dan weer mensen behoeden voor onzedig gedrag. In het interbellum werd er ook geld en hulpmiddelen opgehaald tijdens lezingen over bijvoorbeeld de hongersnood in Rusland.
Deze voordrachten hielden een vinger aan de pols van maatschappelijke gevoeligheden en waren vaak brandend actueel. “De onderwerpen van deze voordrachten met lichtbeelden zijn dus een duidelijke marker van wat er op dat moment leefde in de samenleving”, vertelt Margo. “Een beetje dus zoals wat ‘trending’ is op Twitter.”
Contact
Margo Buelens-Terryn | margo.buelens-terryn@uantwerpen.be
Margo verdedigt haar proefschrift op 13 juni 2023: details en inschrijven
The magic lantern was the social medium of the 19th century From the end of the nineteenth century, Belgian cities were flooded with light images. This was partly due to the widespread and innovative use of the projection lantern, the forerunner of the slide projector. With this lantern, images about current events and (new) knowledge were widely disseminated. "These images served not only to disseminate information, but also to deliberately provoke certain emotions and actions," says Margo Buelens-Terryn (Centre for Urban History).