Welke rol speelden wetenschap en technologie vroeger op de kermis? En hoe werden nieuwe technologieën zoals röntgenstralen, fotografie en film gepresenteerd en verspreid via het reizende netwerk van foorkramers? Tim Overkempe onderzoekt dit voor de periode 1850-1914 binnen het project Science at the Fair.
Terwijl de meesten onder ons de kermis eerder associëren met nostalgie en misschien een tikje ouderwetse gezelligheid, was dat vroeger zeker niet altijd het geval. Integendeel: vaak was de foor dé place-to-be om nieuwe ontdekkingen voor het eerst te zien. Tim: “Tijdens mijn onderzoek naar de samenstelling van kermissen uit de negentiende eeuw viel het me op dat er best veel attracties rond nieuwe techniek en wetenschap aanwezig waren, zeker vergeleken met vandaag. Dat prikkelde mijn nieuwsgierigheid. Zelf heb ik History & Philosophy of Science gestudeerd aan de Universiteit Utrecht en ook daar was ik vooral gefascineerd door wetenschap buiten de academische wereld, in de publieke sfeer. De kermis is eigenlijk een heel interessante arena om te bestuderen hoe wetenschap gepresenteerd werd aan een breed en divers publiek. En waar voor hen de grens lag tussen wetenschap en magie.”
De truken van de foor
Want hoewel we vandaag soms een onderscheid maken tussen wetenschap en commercieel entertainment, was die grens destijds minder scherp. In het Felixarchief, dat een schat aan informatie over vroegere kermissen herbergt, toont Tim affiches waar straffe beloftes worden gedaan over zowel bebaarde vrouwen als nieuwe wetenschappelijke hoogstandjes. “Soms werden die beloftes ingelost, maar vaak merk je aan recensies die later verschijnen dat er ook wel eens wat grootspraak tussen zat. Zo kan ik me een affiche herinneren waar een echte zeemeermin werd aangekondigd. Kom dat zien! De illustratie beloofde een jonge vrouw met ontbloot bovenlijf en een elegante vissenstaart, maar in praktijk bleek het om een karkas van een aap te gaan dat ze aan een vis genaaid hadden.” (zoek maar eens op Fiji Meermin, nvdr.)
“Je ziet wel dat wetenschappelijke uitvindingen dikwijls met een zekere sérieux werden voorgesteld. De presentators van een show noemden zichzelf dan ‘dokter’ of deden alsof ze een onderzoeksachtergrond hadden, terwijl dat zeker niet altijd het geval was. Meestal kreeg je dan eerst een stuk ‘droge uitleg’ en daarna volgde een spectaculaire show, die veel meer van entertainment weg had, dan van wetenschap. Het was echt een mix dus, op maat van het publiek. De foorlui snapten wel dat mensen gerust iets wilden bijleren, maar dat een kermis natuurlijk ook een plek van vermaak was. Dus dat element was minstens zo belangrijk.”
Nieuwe technologieën
Wat Tim nu nog graag wil onderzoeken is de weg die wetenschap aflegde van werkplaats of laboratorium naar de kermis. We weten dat er binnen de gemeenschap van foorkramers veel verhandeld werd, maar hoe kwamen ze zo snel aan die nieuwe technologieën? “Het is duidelijk dat de forains erg happig waren om als eerste met een nieuw snufje uit te pakken, want dat verhoogde hun marktwaarde ten opzichte van hun collega’s natuurlijk aanzienlijk. Maar het is ons nu nog niet helemaal bekend of zij zelf banden met de wetenschappelijke wereld hadden of dat er misschien nog een andere go-between was. Dat hoop ik in de loop van het onderzoek nog helder te krijgen.”
Soms liep het ook wel eens mis met die snelle overgang van nieuwe technologieën naar de kermis. Nu zijn we het gewend dat uitvindingen eerst uitgebreid getest worden voor ze op de wereld worden losgelaten. Maar Tim ontdekte dat toen het concept van röntgen – of x-stralen ontdekt werd, dit direct als attractie op de kermis verscheen als nieuw visueel spektakel. “Alleen was toen nog niet heel goed geweten wat de gevolgen waren van veelvuldige blootstelling aan deze stralen, waardoor veel van die pioniers huidkanker ontwikkelden. Opmerkzame artsen kregen hier lucht van en legden zo de link tussen de stralen en de ongelukkige foorkramers, waarna er meer aandacht kwam voor bescherming tegen vrijkomende straling bij x-ray experimenten. Maar voor de kermispioniers was het toen al te laat natuurlijk.”
Te groot voor de kermis
Ook film, dat ongeveer gelijktijdig met de x-stralen opkwam, vond zijn weg naar het publiek vooral via de foren. “Zelfs op heel kleine lokale kermissen kon je al vroeg ‘naar de cinema’. En je hoefde zeker geen jaar te wachten om de nieuwste filmhit te zien. Toen dit medium steeds succesvoller werd, begonnen er ook bioscopen buiten de kermismuren op te duiken. En zo verdween de film dan op termijn weer van de foor.”
In het vervolg van zijn onderzoek zou Tim nog graag aan de slag willen gaan met de vele lijsten die er in verschillende stadsarchieven te vinden zijn. Hierin werd nauwkeurig bijgehouden wie waar zou staan en hoeveel de standkosten bedroegen. Door deze lijsten naast elkaar te leggen krijg je een mooi beeld van het traject dat de kermisfamilies door de jaren heen hebben afgelegd. En welke technologieën ze dus ook mee hielpen verspreiden. Een mooi verhaal is dat van de familie Opitz: “Je ziet ze binnenkomen op plattegronden en kermislijsten met een eenvoudige carrousel, maar gaandeweg breidt de familie zich uit en lijkt iedereen een andere expertise te ontwikkelen. Zo worden elektrische verlichting, film, x-stralen, spiritisten en mediums aan het programma toegevoegd. Je ziet hun aanbod echt uitdijen door de jaren en dat is wel bijzonder. Ik zou dat graag nog wat verder uitspitten en er een case study van willen maken, om te laten zien hoe foorkramers hun attracties aanpasten en nieuwe technologieën razendsnel incorporeerden.”
Oproep: Scifair zoekt kermisfoto’s van (meer dan) 100 jaar oud!
De onderzoekers van Science at the Fair zijn op zoek naar foto’s van de kermis die meer dan 100 jaar oud zijn. Via dit formulier kan je deze doorsturen en kan je bovendien ook kostbare gegevens invullen zoals de fotograaf, het onderwerp en – indien geweten – de datering.
We verwerken deze informatie voor ons onderzoek naar de geschiedenis van de kermis. Bezoek onze website voor meer info over ons onderzoek en onze activiteiten: www.scifair.eu
Showpeople as early adaptors. What role did science and technology once play at the fairgrounds? And how were new technologies such as X-rays, photography and film presented and disseminated through the travelling network of showpeople? Tim Overkempe investigates this for the period 1850-1914 within the project Science at the Fair. He discovered that new technologies made their way to the fair very quickly, you could really say that they were early adaptors. But, just as fast as some revolutionary machines appeared, some would disappear again, for various reasons.