Weet jij al wat er met je lichaam moet gebeuren na jouw overlijden? Speelt je religie daar een rol in? Is cremeren meer ecologisch verantwoord dan begraven of zijn er nog duurzamere opties? En wat is er eigenlijk allemaal wettelijk toegestaan in dit land? Zoveel vragen, en het zullen er in de toekomst alleen maar meer worden. Katrien Schaubroeck probeert met het onderzoeksproject Death Care alvast op zoek te gaan naar enkele eerste antwoorden.
Van 19 februari tot 27 mei 2024 vinden er vier lezingen over dodenzorg plaats op de Antwerpse Stadscampus die elk een aspect van het onderzoeksproject Death Care belichten. Katrien kwam op het idee voor deze interdisciplinaire samenwerking terwijl ze op een schrijfresidentie was in het West-Vlaamse Beauvoorde: “Om van de residentie naar de bakker te gaan moest ik langs het kerkhof wandelen. In kleine dorpjes kom je dat nog vaak tegen: een begraafplaats naast of rond een kerk in het midden van de gemeente. En het deed me inzien hoe nauw verweven dood, leven en gemeenschap kunnen zijn en ook nog zijn op sommige plaatsen in de wereld. Een andere inspiratiebron waren de uitdagingen waarvoor de uitvaartsector kwam te staan tijdens de coronapandemie. Ze hebben vaak hartverscheurende keuzes moeten maken zoals familieleden toegang weigeren voor een begrafenisdienst omwille van de restricties. Het viel me op dat hier niet heel erg veel aandacht aan werd besteed in de media op dat moment.”
Katrien ging vervolgens gesprekken voeren met verschillende spelers uit de uitvaartsector en er bleek inderdaad een grote nood te zijn aan bijkomende ondersteuning, aan een soort van ethisch kader. “In Nederland bijvoorbeeld bestaat er een ethische commissie voor deze sector, hier is dat nog niet het geval. Het viel me ook op dat er in België nog weinig academisch werk hierrond verricht is. Internationaal bestaan er wel funeraire studies of death studies, maar in België staat dat nog in de kinderschoenen. Voor een degelijk onderzoek heb je juristen nodig, sociologen, filosofen, milieudeskundigen maar ook antropologen zoals onderzoekers van het Instituut voor Tropische Geneeskunde. Zij hebben immers veel meer ervaring met afscheid in crisissituaties en met afscheidsrituelen wereldwijd.”
Een groene(re) dood
De laatste lezing van de reeks heeft als thema ‘de groene dood’ en onderzoekt op welke manieren dodenzorg groener en duurzamer gemaakt kan worden. Want ook de uitvaartsector moet voldoen aan de klimaatnormen die volgens de Europese afspraken zijn vastgelegd in de Green Deal. “Je mag niet vergeten dat bijvoorbeeld crematie als proces niet zo groen is. Niet alleen is er uitstoot mee gemoeid, maar ook het begraven van een urne blijkt de aarde steenhard te maken met alle waterproblemen vandien. Als filosoof vind ik het een interessante oefening om na te denken hoe wij na onze dood terug onderdeel van de natuur kunnen worden zonder de natuur daarbij onnodig te belasten. Er zijn methodes bekend zoals resomatie, waarin het lichaam wordt ontbonden in een stof met een hoge pH-waarde, meestal kaliumhydroxide, opgelost in heet water. Daar komt geen uitstoot bij kijken, maar het is in heel wat landen nog niet toegestaan. Veel mensen vinden dit ook nog een nare gedachte. Een andere oplossing zou humusatie kunnen zijn (hier wordt het lichaam van de overledene op een gecontroleerde manier gecomposteerd in houtsnippers, stro, gedroogd gras en bladeren, nvdr). Maar ook dat is in België nog niet mogelijk. Het is opvallend dat we in ons dagelijks leven vaak bezig zijn met onze ecologische voetafdruk, maar die bezorgdheid nog niet doortrekken naar wat er met ons gebeurt na onze dood.”
Het werk van Val Plumwood, een Australische filosofe en eco-feministe, was in dit opzicht voor Katrien een grote inspiratiebron. Plumwood werd tijdens een kanotocht in Kakadu National Park gegrepen door een krokodil en overleefde dit ternauwernood. “Ze heeft hier later een bloedstollend mooi verhaal over geschreven waarin ze opmerkt dat ze, op het moment dat ze de krokodil in de ogen keek, besefte dat ze voor hem gewoon voedsel was. En voor veel mensen klinkt dit misschien wat oneerbiedig om zo over de mens te schrijven, maar voor mij zit daar iets heel troostends in. Wij als onderdeel van een veel grotere natuur. Wij staan er niet boven, wij maken er deel van uit.”
Het plafond van religie en wet
Naast ecologische overwegingen spelen ook de voorschriften van iemands religie vaak een rol. “Terwijl het naar Belgische traditie ongebruikelijk is om een lichaam te begraven in enkel een lijkwade, is dit binnen de moslimgemeenschap heel normaal. Volgens het jodendom is het dan weer belangrijk dat een lichaam eeuwig op één plaats kan blijven liggen. In België is vijftig het maximaal aantal jaar dat een lichaam ‘recht’ heeft op een begraafplaats. Veel joden trekken daarom naar Nederland waar begraafplaatsen privé-eigendom kunnen zijn, zodat ze daar wel een eeuwigdurende concessie kunnen krijgen. Ook voor veel moslims is dit een reden om een lichaam te repatriëren.”
En dan zijn er tenslotte nog de juridische voorschriften die in elk land anders zijn. Bij crematie mag je bijvoorbeeld ook niet altijd vrij kiezen waar de assen verspreid worden. Wie graag een laatste rustplaats in de Antwerpse Schelde zou hebben, moet er genoegen mee nemen dat er maar één plaats is waar de urne te water gelaten mag worden.
Katrien hoopt dat de lezingenreeks de start kan zijn van een nieuw debat dat leidt tot frisse inzichten en oplossingen voor het zorgen voor onze doden. “Meer dan ooit is er nood aan alternatieven voor onze klassieke begravingsvormen. Het is mensen eigen om voor hun doden te zorgen, dat doen we al sinds het begin van ons bestaan en overal ter wereld. Alleen verandert de manier waarop wel doorheen de tijd. En in de cultureel diverse omgeving waar wij nu in leven is het heel belangrijk om op zoek te gaan naar rituelen en afscheidspraktijken die passen bij deze tijd.”
TIP! Bekijk in de periode van de lezingen ook de tentoonstelling van Anna Suwalowska in de R-blok van de stadscampus, in de trappenhal naar verdieping -1. De mixed-media opstelling is geïnspireerd door verhalen van mensen die betrokken zijn bij postmortale procedures. De tentoonstelling verbeeldt in een reeks kleurrijke werken de ethische dilemma’s die voortkomen uit de praktijk van het onderzoeken van het lichaam in verschillende culturen.
Meer info over de lezingen vind je op de website. Graag aanmelden. Deelname is gratis
Death care: care about it now Do you already know what should happen to your body after your death? Does your religion play a role in this? Is cremation more ecologically sound than burial, or are there even more sustainable options? And what is actually legal in this country? So many questions, and there will only be more in the future. With the research project Death Care, Katrien Schaubroeck is already trying to find some initial answers. With the upcoming lecture series topics such as death care in periods of crisis, 'green burial methods', intercultural rituals and how to handle human remains with respect will be discussed.