Auteur: Dries Verhelst (UAntwerpen)
Op 4 december 2023 werden de resultaten van het internationaal vergelijkende TIMSS-onderzoek bekend gemaakt. TIMSS is een vierjaarlijks onderzoek naar de wiskunde- en wetenschapsprestaties bij de leerlingen uit het vierde leerjaar basisonderwijs. De resultaten van het onderzoek hakten er stevig in. Het gaat barslecht met de leerprestaties van de Vlaamse leerlingen uit het vierde leerjaar basisonderwijs. Waren we voor wiskunde nog de koploper in 2015, dan hangen we nu ergens halfweg in het klassement. Voor wetenschappen zijn we binnen Europa zelfs de hekkensluiters.
Hoewel alle leerlingen er in Vlaanderen op achteruitgaan, zijn er ook binnen Vlaanderen groepen leerlingen die het moeilijker hebben dan andere. In deze blog gaan we dieper in op de connectie tussen leerprestaties (voor wiskunde en wetenschappen) en kenmerken van sociaal kwetsbaardere leerlingen. Want het is scherp afgetekend in de resultaten: waar je wieg staat, bepaalt mee je kansen in het Vlaamse onderwijs.
Beschikbare leermiddelen en wiskundeprestaties
Sociaaleconomische status goed in kaart brengen is geen evidente taak. Binnen het TIMSS-onderzoek is er de “home resources for learning” schaal, die vraagt naar de aanwezige ‘leermiddelen’ waarover een leerling thuis beschikt, zoals het aantal boeken, internettoegang, een eigen kamer en het opleidingsniveau van de ouders. Dit zijn allemaal zaken die indirect het leren van de leerlingen kunnen faciliteren en een indicatie geven van het culturele kapitaal binnen het gezin.
Onder de Vlaamse leerlingen kan een vierde thuis over veel leermiddelen beschikken. Deze leerlingen hebben dus veelal heel wat boeken thuis, toegang tot het internet en een eigen kamer en hun ouders hebben vaak ook een relatief hoge opleiding genoten. 72% van de leerlingen zit in de gemiddelde categorie. Een kleine groep leerlingen (3%) beschikt thuis niet over veel leermiddelen. Bij deze verdeling is het echter van belang om het internationale karakter van het TIMSS-onderzoek in het achterhoofd te houden. Hoewel binnen Vlaanderen een internetaansluiting of een eigen kamer voor velen een evidentie is, is dat in andere landen vaak niet het geval.
De verdeling van de Vlaamse leerlingen naargelang het aantal leermiddelen waarover ze thuis kunnen beschikken, is relatief stabiel overheen de tijd. Wanneer we dit echter in verband brengen met de gemiddelde scores voor wiskunde, valt echter sterk op dat het beschikken over meer leermiddelen samenhangt met hogere prestaties. Zo haalt een leerling in 2023 die over veel leermiddelen beschikt 560 punten voor wiskunde. Een leerling die over een gemiddeld aantal leermiddelen beschikt scoort 43 punten minder en haalt nog maar 517 punten.
Sinds 2015 is deze kloof ook stabiel gebleven. De kloof tussen leerlingen met veel leermiddelen en leerlingen met weinig leermiddelen is bijna dubbel zo groot, met een verschil van 77 punten in 2023. De trends tussen deze twee uitersten zijn echter minder stabiel overheen de tijd, al zijn deze schommelingen niet statistisch significant. Tussen 2015 en 2019 nam de kloof toe, van 88 naar 95 punten, om dan af te nemen in 2023. Mogelijk speelden de verschillende interventies tijdens de COVID-19-crisis, die zich specifiek toespitsten op kwetsbaardere leerlingen, hierin een rol. Zo werden er bijvoorbeeld maatregelen genomen om ervoor te zorgen dat maatschappelijk kwetsbaardere leerlingen ook toegang hadden tot een laptop en het internet en werden er bijvoorbeeld zomerscholen georganiseerd om deze leerlingen extra te ondersteunen.
Sociaaleconomische thuissituatie
Een andere manier om sociaaleconomische status in kaart te brengen binnen TIMSS , is de schaal “home socioeconomic status”. Deze schaal leunt sterk aan bij de schaal rond leermiddelen, maar schetst een iets algemener beeld van de thuissituatie door naast het aantal (kinder)boeken thuis en het opleidingsniveau van de ouders, ook te kijken naar het beroepsniveau van de ouders. De verdeling binnen de Vlaamse leerlingenpopulatie voor deze schaal ligt ook iets anders. Zo wordt 41% van de leerlingen ingedeeld in de groep met een hoge sociaaleconomische status, 47% in de gemiddelde groep en 13% in de groep met een lage sociaaleconomische status.
Maar ook hier is er een duidelijk verschil naar prestaties naargelang de sociaaleconomische status. Leerlingen met een hoge economische status doen het 39 punten beter dan leerlingen met een gemiddelde sociaaleconomische status. Het verschil tussen de groep met een hoge en een lage sociaaleconomische status is nog groter, met 69 punten.
Aan de hand van deze schaal kunnen we binnen TIMSS 2023 ook een internationale vergelijking maken met andere Europese landen. Daarbij zien we dat de verschillen tussen de drie categorieën binnen Europa sterker uitlopen. Gemiddeld bedraagt dit 40 punten tussen hoge sociaaleconomische status en 87 punten tussen een hoge en lage sociaaleconomische status. Hoewel er binnen Vlaanderen nog steeds grote verschillen bestaan, zijn deze in vergelijking met andere Europese landen vaak iets minder uitgesproken.
Wetenschapsprestaties en sociaaleconomische status
Voor wetenschappen valt op dat de sociaaleconomische status van leerlingen, binnen Vlaanderen, zwaarder lijkt door te wegen dan bij wiskunde. Zo is de correlatie of samenhang tussen de sociaaleconomische thuissituatie en wiskunde prestaties 0,36 . Voor wetenschappen is deze 0,43. Hoe dichter deze waarde aanleunt bij 1, hoe sterker de samenhang.
Dit zien we ook wanneer we kijken naar de kloof in prestaties tussen leerlingen met veel en weinig leermiddelen thuis. Voor wetenschappen ligt de kloof tussen de deze groepen, met 107 punten aanmerkelijk hoger in vergelijking met wiskunde. Daarbij is wel vast te stellen dat de kloof sinds 2015 beperkt aan het afnemen is, al is er nog steeds een grote inhaalbeweging te maken. Tussen leerlingen met veel leermiddelen en een gemiddeld aantal leermiddelen bedraagt de kloof 50 punten.
Minder kansen, minder prestaties
De resultaten van TIMSS 2023 tonen aan dat het Vlaamse onderwijssysteem nog steeds grote verschillen kent in leerprestaties naargelang de sociaaleconomische status van de leerlingen. Hoewel de kloof tussen kansrijke en kansarme leerlingen beperkt lijkt af te nemen, blijft de kloof aanzienlijk.
Een goednieuws verhaal binnen het rapport van TIMSS 2023 is ver te zoeken. Vlaanderen is binnen TIMSS 2023 internationaal gezien de sterkste daler overheen de verschillende onderwijssystemen. Dat leerlingen uit kansrijke en kansarme contexten dichter bij elkaar komen te liggen, is niet enkel te wijten aan de stagnatie van de terugval bij de kansarmere leerlingen, maar voor een groot deel ook aan de sterke terugval bij de kansrijkere leerlingen.
Bovendien staat Vlaanderen voor aanzienlijke demografische uitdagingen, aangezien de groep leerlingen met een migratieachtergrond en een andere thuistaal groter is dan ooit tevoren. Het is zorgwekkend dat ons onderwijssysteem er niet in slaagt om leerlingen van de tweede generatie met een migratieachtergrond te ondersteunen in hun schoolse vooruitgang. Deze leerlingen presteren vergelijkbaar met nieuwkomers in Vlaanderen, wat aangeeft dat er nog werk aan de winkel is om gelijke onderwijskansen te bieden aan alle leerlingen, ongeacht hun achtergrond.
Onderwijs is de kansenmotor van een kenniseconomie. Dit onderwijs staat in Vlaanderen echter voor de grootste uitdaging ooit om de dalende trend die sinds 2015 stevig inhakt op de leerprestaties te keren. Daarbij is het aan alle actoren om de verantwoordelijkheid te nemen zodat het onderwijs in Vlaanderen kansen kan blijven bieden aan alle leerlingen, ongeacht diens sociaaleconomische achtergrond. Het is een strijd die op alle fronten gevoerd moet worden, van de woonkamer tot de klas en van de leraarskamer tot de pedagogische begeleidingsdienst. De oplossing ligt niet enkel in de klas, ook de thuiscontext is bepalend.
Meer lezen over TIMSS en de verschillende contextvariabelen die samenhangen met de leerprestaties? Check deze link.
Referenties
Verhelst, D., Verboven, C., Kenis, A., Coenen, S., Van den Eynde, L., De Loof, H., De Maeyer, S., & Van Petegem, P. (2024). Vlaanderen in TIMSS 2023, wiskunde- en wetenschapsprestaties van het vierde leerjaar in internationaal perspectief en doorheen de tijd. Universiteit Antwerpen.