Auteur: Sarah Van Gaens, Bruss’help
Er leeft een groot aantal dak- en thuislozen zonder wettig verblijf in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Deze situatie heeft een grote impact op hen, alsook op Brussel en haar dak- en thuislozensector. Maar omdat ze door de overheid verondersteld worden niet langer in België te zijn, en ze vaak terughoudend zijn om zichzelf kenbaar te maken, zijn ze niet zichtbaar in databases. Een andere reden is dat een debat over mensen zonder wettig verblijf al snel gepolariseerd en gegeneraliseerd wordt. Het beperken van de instroom en uitstroommaatregelen worden vooropgesteld als een integrale aanpak. Oplossingen op maat vinden is niet evident, maar vraagt alvast kennis van de profielen van deze diverse groep. Data uit 2022 laten ons voor het eerst toe om hiervan een voorzichtige analyse te maken.
Naar schatting 62.000 mensen zonder wettig verblijf in Brussel
De meest recente schatting van het aantal mensen zonder wettig verblijf in België werd in 2023 gepubliceerd voor de periode 2012-2016. Voor deze periode ramen Surkyn et al. het aantal Schengenburgers zonder wettig verblijf op 217.000, waarvan 10.000 in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Voor derdelanders zonder wettig verblijf was de verhouding omgekeerd: ongeveer 112.000 mensen verblijven in België, waarvan 52.000 in het Brussels Gewest (Verhaeghe, 2023).[1] Ter vergelijking: op 1 januari 2018 woonde 10,54% van de officiële Belgische bevolking in het Brussels Gewest (Statbel, 2018), tegenover 18,84% van de mensen zonder wettig verblijf volgens Surkyn et al. Hoewel niet al deze mensen dak- of thuisloos zijn, tonen deze cijfers wel het belang aan voor Brussel van een analyse van en oplossingen voor de doelgroep.
7.134 dak- en thuislozen
Ook het aantal dak- en thuislozen in Brussel is significant: tijdens de nacht van 8 op 9 november 2022 werden er 7.134 dak- en thuislozen geteld via een point-in-time telling (Paquot, 2023). Voor een update op basis van de cijfers 2024, zie dit artikel van collega Adèle Pierre (de analyse van de profielkenmerken van dak- en thuisloze mensen zonder wettig verblijf gebeurde nog niet op basis van de cijfers van 2024).
Het gaat dan over mensen die in de openbare ruimte leven, in noodopvang of opvang voor daklozen, in instellingen, niet-conventionele woonplekken of bij familie en vrienden. We nemen met andere woorden de zes Ethos Light-categorieën in beschouwing die op Europees niveau uitgewerkt werden om verschillende leefsituaties onder dak- en thuislozen te classificeren voor statistische doeleinden. (Edgar et al., 2007). In België wordt een zevende categorie toegevoegd, namelijk personen die met uithuiszetting bedreigd worden.
Maar ook deze cijfers zijn imperfect. De telling is een momentopname en een onderschatting van de werkelijkheid, aangezien ook dak- en thuislozen niet altijd geregistreerd zijn, en we ze niet allemaal gemakkelijk kunnen tellen of informatie over hen verkrijgen. Desondanks biedt de telling het meest volledige overzicht van de dak- en thuislozensituatie in Brussel.
Meer profielinformatie in 2022
De databank van de point-in-time telling bevat echter geen gedetailleerde informatie over de populatie. Daarom werden aanvullende vragenlijsten toegevoegd, waarvan de methodologie en de participatiegraad in 2022 aanzienlijk zijn verbeterd. In dat jaar vulden bijna alle officieel erkende onthaaltehuizen voor dak- en thuislozen, verschillende dagcentra en drie OCMW’s (42 organisaties) 2.097 enquêtes in voor volwassenen en niet-belgeleide minderjarige vreemdelingen. Dit gebeurde voor de mensen die werden opgevangen tijdens de nacht van de telling, of die begeleid werden tussen eind oktober en half november. Minderjarigen die in het gezelschap waren van een of beide ouders werden opgenomen in de enquête van één van beide ouders (Paquot, 2023). De vragenlijst is identiek aan degene die in Vlaanderen en Wallonië gesystematiseerd werden door KULeuven en UCLouvain in het kader van hun tellingen.
Van de 2.097 dak- en thuisloze volwassen en niet-begeleide minderjarige vreemdelingen waren er 599 personen zonder wettig verblijf (28,5%). Aangezien de staalname niet perfect is (bijvoorbeeld mensen die in kraakpanden of bij familie of kennissen verblijven zijn minder gemakkelijk te tellen en dus ondervertegenwoordigd), moeten alle resultaten met de nodige voorzichtigheid benaderd worden. Ze geven wel interessante tendensen weer. Zo tonen ze bijvoorbeeld aan dat het beeld van de “robuuste jongeman” niet klopt.
1 op 3 is een vrouw
Dat blijkt meteen als we naar het gender kijken. Een op de drie dak- of thuisloze personen is een vrouw (33%). 65% is een man, en 2% identificeerde zich niet op een binaire manier en/of in overeenstemming met het geslacht dat hen bij de geboorte werd toegewezen.
Groot aantal jonge kinderen en 60-plussers
Om deontologische redenen werden minder gegevens verzameld over de minderjarigen. Zo weten we bijvoorbeeld niet zeker of ze allemaal zonder wettig verblijf waren.. Daarom werd deze groep uit de analyse gelaten, tenzij anders vermeld.
Onder de 599 personen bevonden zich 18 niet-begeleide minderjarige vreemdelingen. Daar bovenop werden er in de enquêtes van hun ouders 106 minderjarigen opgegeven voor 67 een- of tweeoudergezinnen. De mediane leeftijd van de begeleide kinderen is erg laag, namelijk 4 jaar. De mediane leeftijd van de volwassenen en niet-begeleide minderjarigen ligt tussen 40 en 49 jaar. 15,69% van de 599 personen zonder wettig verblijf is 60 jaar of ouder.
Helft afkomstig uit vier landen
80% van de 599 mensen zonder wettig verblijf in onze database heeft een nationaliteit van buiten de EU. 19% is EU-burger en van 1% was de nationaliteit onbekend. Als we onderverdelen in regio’s volgens de ‘Standard country or area codes for statistical use’ van de Verenigde Naties (Verenigde Naties, n.d.), zien we dat de meerderheid van de bevolking afkomstig is uit Afrika (67%) en Europa (23%) (zie figuur 1).
Als we dieper ingaan op de landen, zien we dat 49% van de mensen (296) uit slechts vier landen komt, namelijk Marokko, Congo, Algerije en Polen.
Vaak alleenstaand, maar niet noodzakelijk alleen
87% van de onderzoekspopulatie was alleenstaand zonder kinderen, 10% was alleenstaand en had (een) kind(eren) bij zich (verhoudingsgewijs gaat het om meer vrouwen dan mannen), 2% was een koppel met één of meer kinderen, 1% was een koppel zonder kinderen. Er werd echter een zeer strikte definitie gehanteerd. Enkel personen die daadwerkelijk samenwonen werden als koppel aanzien, en kinderen werden enkel geteld als het de eigen minderjarige kinderen waren. In de praktijk worden de zogenaamd alleenstaanden geregeld vergezeld door een vriend of een of meerdere volwassen familieleden.
Veel langdurige dak- of thuisloosheid
De meeste van de 599 mensen in onze steekproef (56%) zijn al langer dan twee jaar dak- of thuisloos. Vrouwen zijn iets minder vertegenwoordigd in de groepen die een jaar of langer dak- of thuisloos zijn (zie figuur 2). Toch is dit ook voor 64,07% van hen het geval.
De cijfers tonen ook aan dat mensen met gezondheidsproblemen een veel grotere kans hebben om langer dan twee jaar dak- of thuisloos te zijn dan gezonde mensen (zie figuur 3).
Gezondheidsproblemen zijn schering en inslag
Het voorkomen van gezondheidsproblemen werd apart onderzocht voor de OCMW’s, aangezien zij de dringende medische hulp toekennen.
67,48% van de personen die geïdentificeerd zijn door andere instellingen dan het OCMW vertonen gezondheidsproblemen (zie figuur 4). Chronische fysieke gezondheidsproblemen zijn het meest voorkomend, gevolgd door mentale stoornissen.
Bij het lezen van deze resultaten moet in het achterhoofd gehouden worden dat vragenlijsten werden ingevuld door de maatschappelijk werker en niet door een medisch expert. Daarnaast is niet alle medische informatie bekend en is de informatie vaak gebaseerd op aannames (Paquot, 2023).
Wat nu?
De robuuste jongeman blijkt dus regelmatig geen man te zijn. En als hij dat wel is, dan zijn er vaak gezondheidsproblemen of is hij bijvoorbeeld kwetsbaar omwille van zijn leeftijd. Het idee dat dak- en thuislozen zonder wettig verblijf het dus wel zullen redden, bijvoorbeeld op straat of in een kraakpand, kan daarom in vraag gesteld worden.
Er moet ook worden opgemerkt dat het geen oplossing is om hen daar of in de noodopvang te laten zitten. Hoe langer iemand dak- of thuisloos is, hoe moeilijker het is om uit die situatie te geraken. Het harde bestaan is een aanslag op de gezondheid en het sociaal netwerk. Vanuit een overlevingsmodus is het moeilijk om je leven terug op te bouwen, of dat nu in België is of in het buitenland. Het is één van de factoren waarom het aantal dak- en thuislozen bij elke telling enorm blijft verhogen.
In dit verband stelde de jury van de Europese consensusconferentie over dakloosheid al in 2010 dat wettelijke barrières dak- en thuislozen zonder wettig verblijf ertoe kunnen aanzetten om langdurig in noodopvang te verblijven, wat het welzijn schaadt en in tegenspraak is met het doel van de dak- en thuislozensector om langetermijnoplossingen te bieden (Vandenbroucke et al., 2010).
Kortom: het doel van de EU om dak- en thuisloosheid te beëindigen tegen 2030 (Europese Unie, 2021) is niet haalbaar als er geen oplossingen op maat komen voor deze mensen.
Om deze maatregelen te monitoren en aan te passen is het essentieel om voortdurend gegevens te verzamelen over de profielen, migratieverhalen en redenen van de doelgroep om zonder verblijfsdocumenten te blijven. Daarom plant Bruss’help alvast een nieuwe analyse op basis van de cijfers van de dak- en thuislozentelling van 2024, alsook een kwalitatieve studie om beter te begrijpen waarom mensen ervoor kiezen om naar België te komen en er te blijven ondanks het feit dat ze geen verblijfsdocumenten hebben en dak- of thuisloos zijn.
Meer weten?
Van Gaens, S. (2024, September 3). Profielen van dak- en thuislozen zonder wettig verblijf. De olifant in de kamer in de strijd tegen dak- en thuisloosheid beter leren kennen. (p. 31) Bruss’help. https://brusshelp.org/images/Rapport_Profils-des-personnes-sans-abri-et-sans-titre-de-sejour_NL.pdf
Referenties
Bircan, T., Surkyn, J., & Yar, A. W. A. (2023). Migration and Mortality: What Do We Know? Knomad Paper, 57(12/2023), 35.
Edgar, B., Harrison, M., Watson, P., & Busch-Geertsema, V. (2007). Measurement of Homelessness at European Union Level (p. 347). European Communities. Geraadpleegd via https://ec.europa.eu/employment_social/social_inclusion/docs/2007/study_homelessness_en.pdf
Europese Unie. (2021). Lisbon Declaration on the European Platform on Combatting Homelessness. Geraadpleegd via https://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=24120&langId=en
Paquot, L. (2023). Dénombrement des personnes sans-chez-soi en Région de Bruxelles-Capitale—Septième édition, 8 novembre 2022 (p. 94). Bruss’help. Geraadpleegd via https://www.brusshelp.org/images/Rapport_denombrement_2022_FR.pdf
Statbel. (2018, June 14). België telde op 1 januari 2018 11.376.070 inwoners. Statbel, België in cijfers. Geraadpleegd via https://app.luzmo.com/s/b7ba63c5-f90c-45f7-a6ce-777f2339b305
Verenigde Naties. (n.d.). UNSD — Methodology. United Nations Department of Economic and Social Affairs Statistics. Geraadpleegd via https://unstats.un.org/unsd/methodology/m49/
Vandenbroucke, F., Gil-Robles, Á., Becker, R., Daly, M., Szabó, M., Mikkola, M., & Wolf-Wicha, B. (2010). European Consensus Conference on Homelessness: Policy Recommendations of the Jury (p. 30). European Union.
Verhaeghe, P.-P. (2023, December 4). Speaking from the grave. Prof. Pieter-Paul Verhaeghe. Geraadpleegd via https://pieterpaulver.wordpress.com/2023/04/12/speaking-from-the-grave/
Afbeelding: Kristof Vadino
[1] Meer informatie: Surkyn, J., Gadeyne S. & Verhaeghe, P.-P. “MISAFIR: De omvang en sociale samenstelling van niet-geregistreerde populaties in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest”. Alleen het cijfer voor heel België werd gepubliceerd in de volgende paper: “Migration and Mortality: What Do We Know??” (Bircan et al., 2023).