De Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen is sinds de vroege negentiende eeuw gevestigd op de Campus Mutsaard. Sinds 2013 organiseert ook de Faculteit Ontwerpwetenschappen van de Universiteit Antwerpen onderwijs op de campus. De historische site herbergt een uitgebreide erfgoedcollectie die sinds decennia mede de sfeer en dagelijkse leefwereld bepaalt voor studenten, medewerkers en bezoekers. Wat betekent het om te studeren en te werken op een historische campus, omringd door eeuwenoude beelden?
De Campus Mutsaard, voorheen het Minderbroedersklooster, is de bakermat van een unieke verzameling academisch erfgoed in Vlaanderen. Een van de meest prominente elementen van deze collectie is de uitgebreide reeks gipsen afgietsels. Deze nauwkeurige replica’s van sculpturen uit de antieke oudheid en de Renaissance hebben generaties van studenten en docenten geïnspireerd en gevormd. Wat maakt deze beelden zo intrigerend? Wat schuilt er achter hun stille, maar betekenisvolle aanwezigheid op de campus?
De tentoonstelling ‘Dwalend door de gangen … : In dialoog met de plaasteren beelden van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen’ is het resultaat van het project ‘Collectie Campus Mutsaard: Participatief waarderen van 360 jaar erfgoed van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen‘ (2022-2024), een gezamenlijk initiatief van de ARCHES onderzoeksgroep van de Universiteit Antwerpen en de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen.
Een reis door de tijd: Van wedstrijdtekeningen tot hedendaagse studieschetsen
Het tekenen naar gipsen afgietsels was lange tijd een essentieel onderdeel in het curriculum aan kunstacademies in Europa. De afgietselcollectie van de Antwerpse Academie getuigt van deze praktijk. Tot in de tweede helft van de twintigste eeuw werd een groot deel van de collectie bewaard in een ‘Salle des antiques’ (de huidige refter van de Campus Mutsaard), van waaruit de beelden makkelijk naar de leslokalen verplaatst konden worden. Vandaag zijn de beelden verspreid over verschillende gebouwen en ruimtes op de campus.
Vanaf de negentiende eeuw werden er jaarlijkse wedstrijden georganiseerd, waarbij studenten streden om de beste tekeningen ‘naar antiek model’ te maken. Tijdens zijn studies aan de academie won de Antwerpse kunstenaar Henri Geertsen (1892-1969) de eerste prijs met zijn tekening van de beroemde Gladiator Borghese. Het beeld is vandaag nog steeds te vinden in de gangen van de academie.
Deze traditie werd voortgezet tot in de twintigste eeuw. In de jaren 1920 en 1930 werden grote studentententoonstellingen georganiseerd door de Antwerpse Academie die aantonen dat het tekenen naar afgietsels toen nog altijd een vast onderdeel was van de artistieke opleiding. Deze tentoonstellingen werden ingericht op de Academie, maar ook elders in Antwerpen, zoals in de Stadsfeestzaal op de Meir.
Vandaag de dag blijven studenten zich laten inspireren door deze plaasteren beelden. Het tekenen naar afgietsels is een alternatief voor tekenen naar levend model. De beelden bieden een statische weergave van het onderwerp, waardoor studenten zich kunnen concentreren op details zonder afleiding door beweging.
Om de menselijke anatomie te bestuderen, tekenen academiestudenten al eeuwenlang naar zogenaamde écorchés. Een écorché – ook wel spierman genoemd – is een getekende of gebeeldhouwde figuur zonder huid, waardoor de spieren zichtbaar zijn en bestudeerd kunnen worden. De afgietselcollectie van de Antwerpse Academie bevat meerdere versies van de beroemde écorché die in de achttiende eeuw werd ontworpen door Jean-Antoine Houdon (1741-1828).
In andere oefeningen in de anatomieklas wordt het menselijk skelet en de aanhechting van de spieren bestudeerd. Hierbij worden de spieren in kleur toegevoegd aan de tekening van een skelet, op basis van de studie van de spiermannen.
De rol van historische beelden in moderne onderwijspraktijken
Zelfs in de moderne tijd blijven de gipsen beelden een belangrijke rol spelen in het onderwijs aan de Academie en de Universiteit Antwerpen. In de opleiding Beeldhouwkunst worden afgietsels gebruikt om de menselijke anatomie te bestuderen. De studenten boetseren naar een historisch afgietsel van een hand een abstracte en een gedetailleerde kopie in klei.
In de opleiding Conservatie-Restauratie aan de Universiteit Antwerpen dienen de gipsen beelden als studieobjecten voor het aanleren van restauratietechnieken. Een afgietsel van de voet van de David van Michelangelo (Firenze, Galleria dell’Accademia) werd jarenlang als oefenobject gebruikt, waarbij studenten één afgietsel en één vrije kopie in klei maakten. Zo leerden de studenten de moulage techniek en bekwaamden ze zich in het aanvullen van ontbrekende delen van beelden.
Een afgietsel van het hoofd van de Madonna van Cornelis Struijf uit de Onze-Lieve-Vrouwe Kathedraal Antwerpen werd gebruikt om verschillende restauratietechnieken te oefenen. In de lessen van Carolina Van der Star moesten de studenten de lacune in het aangezicht zo accuraat mogelijk aanvullen met plasticine of kalk.
Van het grote scherm tot kunstinterventies: De plaasteren beelden in de twintigste eeuw
In de twintigste eeuw figureren de plaasteren afgietsels ook in films, installaties en performances van studenten. In 1985 draaiden Henri Storck en Patrick Conrad ‘Permeke’, Een film tussen fictie en documentaire over het leven van Constant Permeke (1886-1952), die in 1946 enkele maanden directeur was van de Antwerpse Academie. Er werd onder andere gedraaid in de beeldenzaal van de Academie, de huidige refter van de Campus Mutsaard.
In 1993 nam de Academie deel aan de Biënnale van Europese kunstscholen in Maastricht. Als onderdeel van de Antwerpse artistieke interventie werd een plaasteren beeld – een afgietsel van een kariatide van het Erechtheion op de Atheense Akropolis – per roeiboot verscheept van Antwerpen naar Maastricht. De tocht duurde meerdere weken en werd gedocumenteerd door fotograaf Philip Boël, toen student aan het Nationaal Hoger Instituut voor Schone Kunsten (de huidige academie). Het beeld bevindt zich vandaag nog altijd in het tempelgebouw van de Academie.
Iconisch erfgoed om te koesteren
De plaasteren beelden zijn meer dan alleen stille getuigen van het verleden. Ze zijn een levendige herinnering aan de creatieve geest die de academie al eeuwenlang kenmerkt, en als dusdanig iconisch voor de instelling. Naast actief gebruik in het onderwijs figureren ze ook in alle activiteiten. Deze tentoonstelling biedt de kans om in dialoog te treden met dit waardevolle erfgoed en de verhalen die schuilgaan achter de beelden.
Meer weten?
- Ulrike Müller, Hélène Verreyke & Tine D’haeyere, ‘Between Art Historical Representation and Didactic Functionality: The Cast Collection of the Royal Academy of Fine Arts of Antwerp’, in: Artium Quaestiones 34, 2023, pp. 221–252, https://doi.org/10.14746/aq.2023.34.8
