Hoe evalueren burgers de rol van de pers en de regeringen tijdens de coronacrisis, en hoe bezorgd zijn zij over valse informatie? Op die vragen zochten sociale wetenschappers Peter Van Aelst en Sophie Morosoli samen met onderzoekers van de universiteit van Zürich antwoorden.
De wetenschappers voerden een grootschalig onderzoek uit bij mensen die (minstens occasioneel) actief zijn op sociale media, in België (Vlaanderen), Duitsland, Frankrijk, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Het onderzoek liep over een periode van drie weken (16 april tot 6 mei 2020); 7014 respondenten namen deel. Gedurende deze drie weken waren alle zes landen nog steeds in (strikte) lockdown om de snelle verspreiding van het coronavirus tegen te houden.
We peilden naar de percepties over de reactie van politici, media-aandacht en vooral de bezorgdheid over desinformatie in deze zes westerse democratieën.
Wereldwijde infomedic op sociale media
De coronacrisis heeft zowat alle landen over de hele wereld ernstige schade toegebracht. Naast de gigantische gevolgen voor volksgezondheid en economie heeft deze wereldwijde pandemie ook gezorgd voor een enorme toename aan valse en misleidende informatie op sociale media. De WHO spreekt van een infodemic. De overvloed aan informatie – soms accuraat en soms niet – maakt het moeilijk voor mensen om betrouwbare bronnen en begeleiding te vinden.
De virusuitbraak lijkt een vruchtbare bodem te vormen voor de verspreiding van desinformatie, die kan worden opgevat als opzettelijk gemanipuleerde valse inhoud met de bedoeling om schade toe te brengen.
Berichten variëren van een (onschuldig) vals medisch advies (bv. eet meer knoflook om u resistent te maken) tot de claim dat het coronavirus een biowapen is dat bewust verspreid werd om mensen ziek te maken. Helaas heeft de verspreiding van deze inhoud een breed scala aan echte gevolgen zoals vandalisme, volksgezondheidskwesties en intimidatie van journalisten en experten.
Hoge blootstelling en bezorgdheid over desinformatie
In deze zes westerse democratieën maken mensen zich grote zorgen over desinformatie en geven ze aan dat ze er vaak aan worden blootgesteld (figuur 1).
- In Vlaanderen zijn bijna zeven op de tien mensen (die actief zijn op sociale media) bezorgd over dit soort berichten. Dit percentage is vergelijkbaar met inwoners van Duitsland, Zwitserland en Frankrijk. In het Verenigd Koninkrijk (75%) en vooral in de VS (77%) ligt dit percentage nog iets hoger.
- Respondenten uit de VS verklaarden het vaakst te worden blootgesteld aan desinformatie (61%), terwijl respondenten uit Duitsland (46%) zich het minst blootgesteld voelden. In Vlaanderen geeft iets meer dan de helft van de respondenten aan dat ze (heel) vaak valse of misleidende informatie hebben gezien of gelezen. Nog eens 40% komt het eerder uitzonderlijk tegen, en slechts enkelen komen er (naar eigen zeggen) nooit mee in contact.
Bovendien heeft slechts ongeveer de helft van de respondenten voldoende vertrouwen om te beoordelen of een boodschap waar of onwaar is. In Vlaanderen lag dit percentage lager dan gemiddeld (42%), en Franse burgers vinden het nóg lastiger om de juistheid van berichten te beoordelen.
Over het algemeen merken we op dat Amerikaanse burgers het meest worden blootgesteld aan desinformatie, en zich er ook het meest zorgen over maken. De verschillen met de andere West-Europese landen zijn echter lager dan in eerdere enquêtes over desinformatie. Deze ‘infodemic’ is dus echt mondiaal, en heeft de verschillen tussen landen in de perceptie en blootstelling aan valse en misleidende informatie onder burgers die op sociale media zitten, verkleind.
Grote verschillen in perceptie over de rol van de overheid
Het coronavirus raakte landen in verschillende mate, en niet alle regeringen reageerden op dezelfde manier. Deze variatie komt ook tot uiting in het oordeel van mensen over de manier waarop hun politieke leiders en besluitvormers omgingen met de coronacrisis (figuur 2).
- Deelnemers uit België, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de VS zijn het er meestal over eens dat hun politici gefaald hebben in het omgaan met de gevolgen van het coronavirus (BE = 50%; VK = 59%; VS = 63%; FR = 71%). Vooral Franse burgers waren niet tevreden over hun politieke leiders.
- In Duitsland en Zwitserland is de ontevredenheid over politici die met de crisis te maken hebben veel lager (CH = 34%; DE = 42%).
In een tweede stelling vroegen we ons af of mensen geloven dat hun regering de crisis kan beheersen. Hier is de perceptie van mensen minder pessimistisch (figuur 3).
- In Vlaanderen was 48% het eens met de stelling, terwijl 29% het daar (volledig) mee oneens was, wat betekent dat het aantal burgers dat er op dat moment op vertrouwde dat de overheid de coronacrisis kon beheersen groter was dan het aantal sceptici (+19 procentpunten verschil). Ook in het Verenigd Koninkrijk is de positieve groep iets groter (+4).
- In de VS (-9) en opnieuw Frankrijk (-23) is de negatieve perceptie ten opzichte van het vermogen van de regering om de crisis te beheersen veel meer uitgesproken.
- In schril contrast zijn burgers uit Zwitserland en Duitsland overwegend zeker over het vermogen van de overheid om de verspreiding te controleren en de gevolgen van het virus te beheersen (CH = 76%; DE = 69%).
Verder onderzoek is nodig om deze grote variatie in de perceptie van de politieke reactie op de crisis beter te begrijpen en te verklaren. Ten minste gedeeltelijk kunnen deze verschillen worden toegeschreven aan de werkelijke verspreiding van het virus en de bezorgdheid van mensen om met COVID-19 besmet te geraken. Niet verrassend waren Duitse en vooral Zwitserse respondenten minder bezorgd dat zij of hun familie een infectie zouden oplopen.
Consensus: de coronapandemie is mede de schuld van de Chinese regering
Als het gaat om wie schuld heeft aan deze wereldwijde pandemie, is de meerderheid van de respondenten (ongeveer 7 van de 10) in alle landen het erover eens dat de Chinese autoriteiten gedeeltelijk verantwoordelijk zijn voor de schaal van de pandemie.
Verrassend genoeg blijken Britten (74%), Vlamingen en Fransen (72%) iets meer geneigd om het eens te zijn met deze verklaring dan burgers uit de VS (68%), waarvan de president door te spreken over het ‘Chinese virus’ toch duidelijk met de vinger wijst naar de Chinese regering.
Positiever is de eerder beperkte ontevredenheid over de nationale media en hun berichtgeving. Iets meer dan een derde van de Vlaamse socialemediagebruikers vond dat de media het publiek niet voldoende informeren, en ongeveer evenveel respondenten vond dat de media ‘overreageerden’ op de crisis. Mensen uit Frankrijk en Zwitserland gingen het meest akkoord met die laatste stelling (FR = 49%; CH = 46%).
Zelf desinformatie over COVID-19 verspreiden op sociale media?
Om de bereidheid te meten om zelf desinformatie te verspreiden, werd elke deelnemer een gemanipuleerd Facebookbericht getoond met betrekking tot COVID-19. Het bericht beweerde dat het virus een mogelijk biowapen uit China is. Vervolgens vroegen we respondenten hoe ze zouden reageren op een dergelijke post (figuur 4).
Onze bevindingen tonen aan dat over het algemeen slechts een minderheid van de individuen bereid was te reageren op dit niet-bevestigde bericht van een onbekende bron. Hoewel één op de vier respondenten uit de VS het bericht waarschijnlijk leuk zou vinden, delen of erop reageren, was slechts 10% van de Zwitsers hiertoe bereid. De Vlaamse respondenten bevinden zich daartussen, met gemiddelde betrokkenheidsaantallen van rond de 17%.
Tenslotte hebben we individuele kenmerken geïdentificeerd die mensen meer geneigd maken om zich in te laten met valse of misleidende informatie.
- Meer actieve socialemediagebruikers en gebruikers van alternatieve nieuwsmedia waren vaker geneigd om te interageren met dit soort berichten.
- Hetzelfde gold voor mensen met een lage tevredenheid over democratie, mensen met een rechtse politieke oriëntatie en mensen met weinig vertrouwen in de wetenschap.
- Ook een hogere leeftijd, een lagere opleiding, en mannelijk geslacht verhoogden de kans op betrokkenheid bij desinformatie.
Het gaat hier om eerste analyses op de volledige dataset die verdere aandacht vereisen en per land moeten worden bevestigd.
Belangrijkste bevindingen
- Meer dan twee derde van de bevraagde burgers uit alle zes de landen maakt zich grote zorgen over desinformatie in de context van de aanhoudende wereldwijde pandemie, en de helft van hen vermoedt er nogal vaak aan te worden blootgesteld.
- Er is grote variatie onder de burgers van de zes landen over hoe hun politieke leiders en besluitvormers de COVID-19-uitbraak hebben aangepakt. Een grote meerderheid van de inwoners van Zwitserland en Duitsland denkt dat hun regeringen in staat waren de crisis voldoende onder controle te houden, terwijl een meerderheid van de burgers in de VS en Frankrijk ontevreden was over hun regering. België en het Verenigd Koninkrijk nemen een middenpositie in.
- Een meerderheid van de respondenten in de zes westerse democratieën denkt dat de zwakke reactie van de Chinese autoriteiten heeft bijgedragen aan de wereldwijde verspreiding van het coronavirus.
- Gemiddeld is een meerderheid van de respondenten in alle landen tevreden over de manier waarop de media het publiek informeert over kwesties in verband met de corona-uitbraak.
- Respondenten uit de VS waren het meest geneigd om te reageren op een socialemediapost met misleidende informatie over COVID-19 en dus bij te dragen aan het verspreiden van desinformatie, terwijl de Zwitsers hiertoe het minst geneigd waren. Opnieuw nemen de Vlaamse respondenten een middenpositie in.
Het is belangrijk te vermelden dat de huidige situatie uitzonderlijk is, en dat de motivaties om desinformatie te verspreiden waarschijnlijk ook zullen worden gedreven door individuele ervaringen en de omvang van de pandemie in de respectieve landen. In ons vervolgonderzoek zullen we de interactie met valse en twijfelachtige informatie over coronagerelateerd nieuws vergelijken met nieuws over klimaat en migratie.
Meer informatie over de onderzoekers en het project, alsook een volledig Engelstalig rapport met bronvermelding, vind je op de projectwebsite.