Margo Buelens-Terryn
Voordrachten met lichtbeelden over de Russische Hongersnood, 1921-1923
Vandaag kun je het nieuws niet opzetten zonder het woord Rusland te horen in de context van de oorlog in Oekraïne. Honderd jaar geleden ontkwam je ook niet aan dit land wanneer je de krant opensloeg, of als je sporadisch een voordracht met lichtbeelden meepikte. Russen werden in deze berichtgeving niet als agressors weggezet, maar door de zorgvuldige combinatie van woorden en beelden werd er net het beeld van slachtoffer van een gruwelijke hongersnood geconstrueerd.
Zowel tijdsgenoten als historici vandaag stellen dat dit één van de grootste humanitaire rampen was sinds de Zwarte Dood. De oorzaken worden gezocht in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog, de Russische Revolutie en de daarop volgende burgeroorlog – die samen tot een grootschalige vernietiging van zowel land als landbouwmachines hadden geleid. Bovendien werd de Wolga-regio geplaagd door een periode van grote droogte. In combinatie met het falende economische beleid van de Sovjet-Unie, veroorzaakte deze gevaarlijke cocktail van factoren een onbeheersbare hongersnood. Op het internationale toneel werden vanaf 1921 verschillende acties op poten gezet om gehoor te geven aan de ijzige noodkreet die weergalmde vanuit Rusland, nadat de regering van dit land (too little, too late) de hongersnood eindelijk had erkend.
Eind januari 1922 kon er door de gezamenlijke pan-Europese en Amerikaanse hulp gestart worden met de distributie van voedsel en medische voorraden. Ook de Belgische bevolking werd in het licht hiervan gemobiliseerd. Niet alleen rapporteerden kranten uitgebreid over de schrijnende situatie in Rusland, ook de populaire culturele activiteit van voordrachten met lichtbeelden werd hiervoor over het hele land ingezet. De projectielantaarn was immers een ideaal propagandamedium. De combinatie van geprojecteerde, uitvergrote beelden met een begaafde spreker, soms nog versterkt door muziek en zang, zorgde voor een krachtig edutainment-totaalpakket dat een gemeenschapsgevoel kon creëren en doelbewust ingezet kon worden voor het opwekken van emoties die resulteerden in het doneren van geld en middelen voor de hongerige medemensen in Rusland.
De Russische Revolutie van 1917 had heel wat teweeg gebracht in de aristocratische, conservatieve en katholieke kringen in België. Er heerste een sterk anticommunistisch sentiment, en verslagen van voordrachten met lichtbeelden tonen aan dat het opwekken van sympathie voor de slachtoffers van de hongersnood daarom bewust werd gekoppeld aan (vaak subtiele) negatieve berichtgeving over de Sovjetregering.
Zo sprak bijvoorbeeld Dr. René Sand (1877-1953), algemeen secretaris van het Belgische Rode Kruis en één van de centrale figuren in (de professionalisering van) het sociale werk op internationaal vlak tijdens het interbellum, op zondag 19 februari 1922 in de Brusselse Cinéma de la Monnaie over de humanitaire ramp die zich in Rusland voltrok. Voorspeld werd dat, welke maatregelen er ook genomen zouden worden, miljoenen Russen aan deze hongersnood zouden bezwijken. De ernst van de situatie liet niets aan de verbeelding over: er was “geen gras meer op ‘t land en geen strooi op de hutten”, aangezien alles werd opgegeten. Alsof de ramp nog niet compleet was, dreigden ook cholera en tyfus uit te breken en vele slachtoffers te maken. De Belgische toehoorders werden allesbehalve gespaard van de horror:
“Naakte lijken kankeren uit. Heele dorpen zijn verlaten, uitgestorven […] Honden verslinden de lijken en zooals men weet is men op sommige plaatsen tot menscheneterij overgegaan. De soviets staan onmachtig om die ellende te lenigen. […] Een huisvader ging bij een hulpinrichting bijstand vragen voor zijn kinderen. Hem werd geantwoord dat alleen wezen geholpen werden. Zij zullen voedsel hebben, zegde de man en pleegde zelfmoord.”
Opgepast, de volgende slide die ter illustratie in deze blogpost wordt getoond kan schokkend zijn. Het kannibalisme, de rauwe ellende, maar ook de pure wanhoop die ouders tot zelfmoord dreef in de hoop om zo voeding voor hun kinderen uit de brand te kunnen slepen, moeten het publiek doelbewust hebben doen gruwelen. De gevoelens die de getuigenissen opriepen werden op subtiele wijze verbonden met de Russische politieke situatie. Op het eerste gezicht leken de economische en ecologische oorzaken objectief te worden voorgesteld, maar tussen de regels door kon men wel degelijk kritiek op de Sovjetregering lezen.
In de nasleep van de Russische Revolutie waren immers niet de nodige voorzorgsmaatregelen genomen, zoals het gebruik van meervoudige teelten en het aanleggen van voorraden. De velden werden bovendien maar eens om de drie jaar bewerkt. Verder werden ook de oorzaken aangehaald die vandaag nog in de literatuur terug te vinden zijn, zoals de “de buitensporige opeischingen der soviets”. De slachtoffers van deze hongersnood werden vervolgens letterlijk “slachtoffers van de Russische revolutie” genoemd.
Op het einde van deze voordacht over “de vreeselijkste ellende […] die ooit de menschheid sloeg” werden er nog slides geprojecteerd. Om de impact van de ernst van de Russische hongersnood te illustreren werden beelden van de vruchtbare velden uit het verleden naast de kale velden van het heden getoond. Het publiek werd bovendien meegevoerd naar de plaats delict en kon zo met eigen ogen de huidige oogst van een groot landgoed voorbij zien komen op een wagen, waaruit vrouwen en kinderen enkele distels raapten waarmee ze zich zouden voeden. Nadien kwamen de slachtoffers zelf centraal te staan en werden ze in hun volle wanhoop op het grote scherm geprojecteerd: “de hongerlijders, levende geraamten, op stelten van beenen, met gezwollen buik; ouderlingen, vrouwen en kinderen zich sleurend over den grond; en ten slotte hoopen van lijken in afzichtelijken staat….”
Het slot van Sands verhaal liet niets, of bijna alles, aan de verbeelding over. De vertoning van deze beelden moet hebben gediend als de apotheose, een gruwelijke climax na een lange opbouw van afschuwelijke details die, voor de goede verstaander, ook de Sovjet-Unie bekritiseerden, zodat er aan het einde van de lantaarnlezingen geen onduidelijkheid bestond over wie de schuld van deze wreedheden op hun geweten had. De gruwel hiervan moet op het netvlies van de toeschouwers zijn gegrift, zo uitvergroot in een verduisterde, stille zaal. Het schokeffect werkte in ieder geval: na afloop van Sands lezing werd een inzamelingsactie gehouden die 5.541 francs opleverde. De anticommunistische sentimenten die in het België van het interbellum dominant waren, brachten dus letterlijk en figuurlijk op voor de humanitaire actie. Humanitaire en politieke motieven konden zo naadloos samengaan, waarbij de projectielantaarn als een soft power resource kon dienen.
Aanbevolen literatuur:
Edmondson, Charles M. ‘The Politics of Hunger: The Soviet Response to Famine, 1921’. Soviet Studies 29, no. 4 (1977): 506–18.
Gribble, Richard. ‘Cooperation and Conflict Between Church and State: The Russian Famine of 1921–1923’. Journal of Church and State 51, no. 4 (2009): 634–62.
Haven, Cynthia. ‘How the U.S. Saved a Starving Soviet Russia: PBS Film Highlights Stanford Scholar’s Research on the 1921-23 Famine’. Stanford News Service, 4 April 2011. https://news.stanford.edu/pr/2011/pr-famine-040411.html.
Kirimli, Hakan. ‘The Famine of 1921-22 in the Crimea and the Volga Basin and the Relief from Turkey’. Middle Eastern Studies 39, no. 1 (2003): 37–88.
Alle citaten komen uit Het Nieuws van den Dag, 21 februari 1922, p.1.
Als je aankondigingen van nieuwe blogteksten in je mailbox wil ontvangen, stuur dan een bericht naar charris.desmet@uantwerpen.be