De Kay Sonograaf
Hoe luisterden onderzoekers voor de opkomst van moderne opnamenapparaten naar vogelzang? Dit deden ze met een sonograaf. De Kay Sonograaf is een toestel dat vogelzang kon opnemen en dat grafisch kon voorstellen. Het werd gebruikt in onderzoek naar koolmezen die broedden in nestkasten. Dit was een van de belangrijkste onderzoeken in de gedragsecologie, waarbij men de verschillen in gedrag tussen individuele dieren in relatie met hun omgeving onderzocht.
Aan het begin van de jaren 80 kocht André Dhondt het toestel aan. Hij was professor die deel uitmaakte van de toenmalige onderzoeksgroep Dierenecologie bij het departement Biologie aan de UIA (een van de voorgangers van de Universiteit Antwerpen). Het toestel was erg zeldzaam en duur. Dus er waren slechts enkele in België in die tijd.
Voordat de eerste Kay Sonografen door Kay Electric Company in de jaren 60 werden geproduceerd moesten onderzoekers hun oren gebruiken voor analyses van vogelzang. De grote sprong voorwaarts in de gedragsecologie kwam er door technologische ontwikkelingen in andere sectoren. Zo nam vanaf de tweede wereldoorlog het strategisch belang toe van geluiden gedetailleerd te kunnen analyseren. Na de oorlog ontstond het sonogram, wat het grafisch voorstellen van geluid toeliet.
De Kay Sonograaf kon via een naald het geluid vastleggen op warmtegevoelig papier dat bevestigd was op een ronddraaiende trommel. De naald bewoog mee op en neer met de frequentie van het geluid waardoor het zichtbaar werd op papier in de vorm van grafieken. Dankzij de analyse van honderden uren sonogrammen werd het mogelijk om in detail de kwaliteiten van zang te vergelijken tussen individuele mannelijke koolmezen. Vervolgens werden deze vergeleken met de eigenschappen van hun territorium, hun partner, enz. Dit pioniersonderzoek naar vogelzang zorgde voor baanbrekende publicaties in internationale tijdschriften.
Later vervingen nieuwe toestellen de Kay, zoals de Uniscan. Dit was een Spectrum Analyzer, een meetinstrument waarmee een frequentiespectrum van een signaal werd weergegeven. Een van de grootste vernieuwingen tegenover de Kay is dat de Uniscan een scherm heeft. Uiteindelijk is het visualiseren van geluid volledig ingeburgerd geraakt en zijn allerlei toepassingen nu ook beschikbaar op smartphones. Met Merlin bird ID kan je bijvoorbeeld de zang van een vogel met je smartphone opnemen. Door die technologische vooruitgang raakten de Kay en Uniscan in onbruik.
Het behoud van deze apparaten is belangrijk voor Academisch Erfgoed. Ze tonen bezoekers en studenten van vandaag hoe vogelzang werd opgenomen voor onderzoek voordat er smartphones en andere moderne opnameapparaten waren.
Tekst: Frank Adriaenssen